स्याङजा १ असार । आज साउने संक्रान्ति। नेपालका धर्मसंस्कृति अनुरुप साउन १ गतेका दिनलाई पर्वका रुपमा मनाईन्छ। आजकै साँझ लुतो फाल्ने प्रचलन पनि हो। तर, हिजोआज लुतो फाल्ने चलनमा कमी भएको छ। हाम्रा संस्कृति र परम्परा हराउदै गएको छ।
सूर्य दक्षिणतर्फ सरी कर्कटरेखा माथि जाने भएकाले साउने सक्रान्तिलाई कर्कट सक्रान्ति पनि भन्ने गरिन्छ ।
गाउँघरमा लुतो फाल्ने संस्कृतिलाई बुढापाले जेनतेन धान्दै आए पनि शाहर बजारमा भने खासै देखिदैन। अहिलेका युवा यसतर्फ जानकार देखिदैनन्। पछिल्ला समयमा लुतो फ्याँक्ने प्रचलन हराउँदै गएको छ। हाम्रा कला संस्कृति, धर्म र पराम्परासंग साक्षात्कार गराउने यस्ता प्रचलन हराउदै जानु दुखद पक्ष हो।
पुतलीबजार नगरपालिका १ प्रगतीनगर बस्ने सबिता शर्मा लुतो फाल्ने प्रचलन र संस्कृतिका बारेमा थाहा नभएको बताउनुहुन्छ । कक्षा १२ मा अध्ययरत उनी परम्परा र संस्कृति जोगाउन आवश्यक ठान्नुहुन्छ ।
साउनको महिना शुभारम्भसंगै आजका विहानै नुवाइधुवाईपछि शिवको पुजाआजा सहित छोराछोरीलाई टिका लगाई दक्षिणा दिइन्छ। साँझमा लुतेझार, पानी सरो, रातपाते, ककुरडाइनो, भलायोे, तीउरी, देवीसरो, धसिङ्गरे, उन्यू, नागबेली, कुरिलो, सिउँडी, सिस्नु, जरै सहितको पानी अमला लगायतका विविध वनस्पति र झारपात सहित कागती, निवुवा, नासपती, अम्बा लगायतका फलफूलले कण्डारक राक्षकको पुजा गरिन्छ। पुजाका क्रममा बालिएका दाउरा अर्थात अगुल्टालाई चारै दिशा फाल्ने गरिन्छ।
घरलाई मध्य भाग मानेर पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिणतर्फ अगुल्टा फाल्दा नांङ्लो र घण्ट बजाउने गरिन्छ। ‘लैजा लुतो लैजा हाम्रा घरका लुतो लैजा’ भन्दै घरमूलीले फयाक्ने गर्छन्।
‘उहिल्यै उहिल्यै यिनै बनस्पति, झारपात खोज्नका लागि पाखो र बन घुमिन्थ्यो, दिनै बिताएर खोजेर ल्यायो, साँझमा बुवाले आँगनमा बसेर पुजा गर्दे चारैतर्फ अगुल्टो फाल्दा निकै रमाइलो लाग्थ्यो,’ बिगत स्मरण गर्दै शान्ति पौडेल भन्नुहुन्छ, ‘आमाले सेलरोटी र फुरौला पकाउनी हामीहरु नाच्दै, रमाउदै र खाँदै कति रमाइलोगरी मनाएको पर्व आज कल्पना सरह भए।’
रातमा हिंड्ने कण्डारक नामको राक्षसलाई मन्सिएर भगाउन बलिरहेको अगुल्टो घरको चारैतिर ‘लुतो लैजा’ भनेर कराउँदै फाल्ने गरिएको र त्यही परम्परा लुतो फाल्ने चलनका रूपमा कायमै रहेको हो।
असारे महिना दिनोरात काम गरेका थाकेका किसानले रमाइलो गर्ने दिन हो। त्यसो त, रोपाईका बेला स्याहार गर्न नपाएको शरिर धुलो, पानी र मैलाका कारण घाउ, खटिरा, लुतो पनि आउन सक्ने भएकाले परम्परागत प्रचलन अनुरुप लुतो भगाउन पनि यस्तो गरिएको भन्ने भनाई छन्। हिलोका कारण छालामा देखिने संक्रमण र रोगबाट मुक्ति पाउन पनि साँझ लुतो र चर्मादि रोगबाट मुक्ति पाउन लुतो फाल्ने प्रचलन रहेको बुढापाकाको भनाई छ।
‘मानो खाई मुरी उब्जाउने’ असार महिनाभर गरिएको खेतीपातीका कारण ब्यस्त किसानले इष्टमित्र र आफन्तका साथ रमाइलो गर्दै आजका दिन सेलरोटी, फुरौला पकाएर रमाइलो गर्ने गर्छन।
आजका दिन तीउरी लगाउने चलन हो। तर, हिजोआज मेहन्दी लगाउने चलन बढेको छ। मेहन्दीले तीउरीलाई बिस्थापित गरेको छ। स साना बिरुवा गाउघरमा सहजै पाईने बिभिन्न रंगीचंगी फुल फुल्ने तीउरीका पात कुटेर हातमा लगाउने गरिन्छन्। बिभिन्न कला र आकृतिमा कोरेर वा हातमा रंग्याएर तीउरी लगाउने गरिन्छ। तीउरी लगाउनाले सर्प, ह्रर्यौ र बिच्छीले डस्दैन भन्ने प्रचलन पनि रही आएको छ।
समयानुसार संस्कृति र परम्परालाई आधुनिकताले छोएको छ। असान्दार्भिक पक्षलाई सुधार गर्दे संस्कृति जोगाउन जरुरी छ। केही बर्षदेखि महिलाहरु साउने संक्रान्तिका दिनदेखि एक महिना सौभाग्यको प्रतीक हरिया बस्त्र, हरियो चुरा र मेहन्दी लगाउने गर्छन। भगवान शिवजीको महिना शिवलाई खुशी पार्न साउनको महिनाभर सोमबारे व्रत बस्छन्।