लुम्बिनी प्रदेश नेपालको संविधान २०७२ ले विक्रम सम्वत २०७२ असोज ३ मा राज्य विभाजन गरी बनेका ७ प्रदेशहरू मध्ये एक हो।ृ१े यो प्रदेश नेपालको चौथो सबैभन्दा बढी जनसंख्या भएको प्रदेश र क्षेत्रफल अनुसार तेस्रो ठूलो प्रदेश हो। लुम्बिनीको उत्तरमा गण्डकी प्रदेश र कर्णाली प्रदेश, पश्चिममा सुदुरपश्चिम प्रदेश, दक्षिणमा भारतको उत्तर प्रदेश र बिहार रहेको छ। लुम्बिनी दुई नेपाली प्रदेश मध्ये एक हो जससँग भारतसँग मात्र अन्तर्राष्ट्रिय सीमा छ। लुम्बिनीको राजधानी देउखुरी, यस प्रदेशको भौगोलिक केन्द्रको नजिक छ। यस प्रदेशका ठूला शहरहरु रुपन्देही जिल्लाको बुटवल र सिद्धार्थनगर, बाँके जिल्लाको नेपालगञ्ज, पाल्पा जिल्लाको तानसेन र दाङ जिल्लाको घोराही र तुलसीपुर हो।
भूगोल
यस प्रदेशको कुल क्षेत्रफल २२,२८८ वर्ग किलोमिटर सहित देशको कुल क्षेत्रफलको १५.१५ ओगटेको छ। यो प्रदेश उत्तरदेखि दक्षिणमा १५० किलोमिटर र पूर्व पश्चिममा यसको अधिकतम चौडाइमा ३०० किमी फैलिएको छ।ृ५े
यो प्रदेश उत्तरमा पहाड र दक्षिणमा गंगाको मैदानहरूले घेरिएको छ। पूर्वी सीमा काली गण्डकी नदीले गठन गरेको हो। लुम्बिनी प्रान्तमा मुख्यतया तराई मैदान, पहाड र उपत्यकाहरू छन्। कर्णाली, पूर्वी राप्ती, बबई, गण्डकी र तिनाउ जस्ता नदी पानीको भरपर्दो स्रोत हुन् र यसले जलविद्युत् उत्पादन र बहावमा सिंचाईको सम्भावित अवसर प्रदान गर्दछ।
यो प्रदेश पाँच मुख्य क्षेत्रहरूमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
उच्च हिमालय ९३.१५०
उच्च हिमाल ९९.१५०
मध्य पहाड ९३२.२५०
सिवालिक क्षेत्र ९२७.९५०
तराई क्षेत्र ९२७.६५०।
मौसम
लुम्बिनीको उप(उष्णकटिबंधीय हावापानी रहेको छ र चार ऋतुहरूको अनुभव गर्दछ। जनवरी र फेब्रुअरीमा जाडोपछि मार्च र मे बीचको ग्रीष्मकाल र जून र सेप्टेम्बरको बीचमा मानसूनको मौसम हुन्छ।
प्रशासनिक उपविभागहरू
यो प्रदेशमा कुल १०९ स्थानीय प्रशासनिक एकाईहरू छन् जसमा ४ उप(महानगरहरू, ३२ शहरी नगरपालिका र ७३ ग्रामीण नगरपालिकाहरू सामेल छन्। लुम्बिनी प्रदेश १२ जिल्लामा विभाजित छ, जुन तल सूचीकृत छ। जिल्ला, जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख र जिल्ला प्रशासन अधिकारीद्वारा प्रशासित हुन्छ। जिल्लाहरू थप नगरपालिका वा ग्रामीण नगरपालिकाहरूमा विभाजित छन्
राज्यको प्रशासनिक पुनर्निर्माण पछि, नवलपरासी जिल्ला र रुकुम जिल्लालाई क्रमशः परासी जिल्ला र नवलपुर जिल्ला, र पूर्वी रुकुम जिल्ला र पश्चिमी रुकुम जिल्लामा विभाजित गरियो।
- 1.नवलपरासी (बर्दघाट सुस्ता पश्चिम)
2. रूपन्देही
3. कपिलबस्तु
4. पाल्पा
5. अर्घाखाँची
6. गुल्मी
7. रुकुम (पूर्वी भाग)
8. रोल्पा
9. प्यूठान
10. दाङ
11. बाँके
13. बर्दिया